Dobre buty = dobre stopy

Kształtowanie się stóp u człowieka dorosłego jest procesem wieloletnim, wieloetapowym i trwa od okresu początków nauki chodzenia do ok. dwu lat po okresie zakończenia wzrostu stóp na długość.

Stopy nie są samodzielnym elementem, lecz stanowią część układu motorycznego zapewniającego możliwość przemieszczania i stanowią podstawowy amortyzator dla całego organizmu podczas chodu. Wartość dobrych amortyzatorów w pojeździe można najlepiej docenić podczas jazdy po nierównym podłożu. W przypadku braku amortyzatorów (np. wóz drabiniasty) lub ich słabego czy wadliwego działania nie tylko wybitnie spada komfort jazdy, ale następuje znacznie szybsze zużycie całego mechanizmu (łożysk i zawieszenia). U dorosłego człowieka upośledzenie funkcji amortyzującej stóp na skutek ich nieprawidłowego kształtu i czynności powoduje nie tylko powstawanie niekorzystnych zmian w zakresie samych stóp (paluchy koślawe, deformacje przodostopia, odciski i modzele, ostrogi piętowe), ale i w pozostałym układzie kostno-szkieletowym (szczególnie dotyczy to stawów kolanowych, biodrowych i kręgosłupa) i w konsekwencji wcześniejszym i szybszym powstawaniem zmian przeciążeniowych i zwyrodnieniowych.

Stopy człowieka w dawnych czasach kształtowały się na skutek stałego kontaktu z podłożem. Czynniki stale drażniące stopę od spodu powodowały jednocześnie stymulację rozwoju układu mięśniowego i kostno-szkieletowego. Stopa bosa musiała być znacznie bardziej odporna i sprawna. Cywilizacja przyniosła ogromną poprawę komfortu życia, ale jednocześnie przez pozbawienie stóp kontaktu z podłożem wyeliminowała bodźce stymulujące ich prawidłowy rozwój. Chodzenie na bosaka po równych miękkich i ciepłych powierzchniach (panele, wykładziny, dywany) nie zapewnia stopom bodźców niezbędnych dla ich prawidłowego rozwoju.

Z podłożem kontaktujemy się przez buty. Obecnie wybierane przez nas buty są  odpowiedzialne za prawidłowy rozwój stóp u naszego dziecka i istotnie wpływają na sposób i dynamikę chodu. Dobór odpowiedniego, prawidłowo wykonanego i wyprofilowanego obuwia jest ważny dla człowieka dorosłego (poprawia estetykę i wydolność chodu), jednak w przypadku dziecka jest czynnikiem niezbędnym dla prawidłowego rozwoju stóp i kształtowania funkcji chodu. 

Buty dla dzieci powinny wspierać naturalny rozwój stóp i kształtować prawidłowy rozwój funkcji chodu. Dzieci wraz ze wzrostem stają się bardziej aktywne – potrzebują mocniejszego obuwia dobrze zabezpieczającego stopę podczas uprawiania różnych sportów. Ważne, aby obuwie współpracując z dziecięcą stopą nie ograniczało jej naturalnych funkcji.

Wybór prawidłowych butów uzależniony jest od kilku czynników:

1. Wiek dziecka

Do ok. 3-4 roku życia, od spodu stopę dziecka zabezpiecza poduszeczka tłuszczowa wspierająca podłużny łuk stopy. Kolana początkowo szpotawe (w okresie stawiania pierwszych kroków) ok. 18 mc. na krótko prostują się, a następnie do ok. 4-5 r.ż. narasta ich koślawość (do ok. 4 cm jest w tym okresie wartością fizjologiczną ). Od 4 do 7-8 roku życia następuje fizjologiczne prostowanie kolan. Podłużny łuk stopy kształtuje się dopiero ok. 4 roku życia. W tym okresie dzieci nie wymagają zwykle żadnych specjalnych wkładek, jednak to właśnie wtedy najczęściej dochodzi do podwichnięć stawów skokowych z koślawym ustawieniem pięty i związanych z tym zaburzeń chodu (chód piętowy, chód z przywodzeniem przodostopia – „gołębi” – zwykle powoduje częste upadki, chód na palcach); często występują bóle łydek (dziecko na ogół nie zgłasza dolegliwości bólowych tylko po przejściu 100-200 m chce na rączki lub wieczorem prosi, żeby mu „pomasować nóżki”) oraz dochodzi do rozwoju koślawości kolan. 

Dzieci mogą uczyć się chodzić bez butów, lecz potrzebują ich do ochrony i prawidłowego rozwoju stóp oraz kształtowania się chodu. W okresie wczesnodziecięcym najważniejszą cechą dobrego buta jest bardzo dobra stabilizacja stawu skokowego. Ważne jest również prawidłowe zapinanie lub sznurowanie (nieprawidłowo zapięty nawet najlepszy but traci swoje właściwości).

W okresie kształtowania podłużnego i poprzecznego łuku stopy (zwykle między 4 a 7 rokiem życia bardzo ważnym elementem buta stają się odpowiednio wyprofilowane wkładki zabezpieczające kształtowanie prawidłowej stopy. Jest to szczególnie ważne u dzieci ze zwiększoną wiotkością więzadłową (ok. 15% populacji – wiotkości stawów skokowych i rozwijającemu się płaskostopiu towarzyszy zwykle wyraźny przeprost stawów kolanowych i łokciowych), dzieci z wyraźną nadwagą, częste u dzieci, które zbyt szybko zaczęły chodzić (poniżej 12 miesiąca). W tym okresie rozwija się zwykle wyraźne płaskostopie czynnościowe, które po kilku latach może przejść w zmiany utrwalone. Nasilenie istniejących zmian i zaburzeń chodu zwykle w okresie przyspieszonego wzrostu długości stóp, który zwykle poprzedza szybki przyrost wzrostu u dziecka. 

Idealnym okresem na wychwycenie nieprawidłowości w celu ich leczenia jest wiek poniżej 3 roku życia (wyjątkowo problemy zaczynają się poniżej 2 roku życia). Obserwując własne dziecko należy zwrócić uwagę nie tylko na kształt i wygląd stóp, ale przede wszystkim na sposób chodzenia i biegania. We wszystkich niepokojących przypadkach wskazana jest wizyta u ortopedy lub specjalisty rehabilitacji medycznej. 

2. Objawami, które powinny zaniepokoić rodziców lub lekarza pediatrę, są:

• Bóle łydek pojawiające się przy szybkim chodzeniu (zwykle zmniejszające się lub ustępujące przy bieganiu)
• Zaburzenie estetyki chodu – chód piętowy, zwiększone przywodzenie przodostopia, stawianie stóp wyraźnie na zewnątrz podczas chodu, częste upadki podczas chodu
• Skrzywienia boczne kręgosłupa – płaskostopie czynnościowe zwykle nie jest symetryczne – stopa bardziej „płaska” lub z bardziej podwichniętym stawem skokowym jest jednocześnie niższa, powodując skrócenie całej kończyny dolnej, obniżenie miednicy i wtórne powstawanie skrzywienia bocznego kręgosłupa (w mojej praktyce jest to najczęstsza przyczyna skolioz u zgłaszających się do poradni dzieci)
• Bóle stóp zwykle w ok. II stawu śródstopnopaliczkowego często z towarzyszącym koślawym ustawieniem palucha
• Utrzymywanie się lub narastanie koślawości kolan
• Szpotawość kolan lub i podudzi
• Powtarzające się skręcenia stawów skokowych
• Dolegliwości bólowe ok. pięty
• Powtarzające się bóle kolan i bioder

Istotnym czynnikiem pozwalającym przewidzieć pojawienie się problemów ze stopami u małego dziecka jest występowanie różnego typu deformacji stóp i zaburzeń chodu w rodzinie (u starszego rodzeństwa, rodziców i dziadków). 

    Zastosowanie prawidłowo dobranych i dopasowanych butów na każdym etapie rozwoju dziecka od ok. 2 lat od zakończenia wzrostu stóp na długość zabezpiecza rozwój stóp i kształtowanie się prawidłowego stereotypu chodu. Ma to istotny wpływ na funkcjonowanie człowieka w wieku dorosłym. 

Istniejące wady stóp i zaburzenie wydolności chodu można stosunkowo łatwo skorygować różnego typu wkładkami ortopedycznymi lub obcasami. Ważny jest wiek dziecka – im wcześniej podejmiemy prawidłową interwencję, tym szybciej uzyskamy powrót do normy.

3. Czas jaki dziecko spędza w określonym rodzaju obuwia w okresie doby

W naszym klimacie dziecko do około 6-10 lat większość czasu przebywa w pomieszczeniach zamkniętych (dom, przedszkole, szkoła). Poprawa komfortu życia w ostatnim wieku odbiła się negatywnie na stopach. Równe, miękkie, ciepłe powierzchnie dywanów, wykładzin, paneli przestały stymulować prawidłowy rozwój stóp. Brak jest bodźców stymulujących rozwój mięśni i układu więzadłowego odpowiedzialnego za wytworzenie prawidłowych łuków stopy (podłużnego i poprzecznego). Konsekwencją chodzenia na bosaka po komfortowym podłożu i częstego stosowania złych butów (typowych kapci, trampek lub tenisówek) jest powszechne występowanie płaskostopia czynnościowego, koślawości kolan, zaburzeń wydolności i estetyki chodu u dzieci i młodzieży (często także dolegliwości bólowe podudzi i stóp). Najważniejszym obuwiem dla dziecka w tym okresie, ze względu na ilość spędzanego w nich czasu, są sandały spełniające rolę pantofli. Muszą one dobrze stabilizować stawy skokowe, być dobrze dopasowane do szerokości stopy dziecka, być stosunkowo przewiewne (ze względu na zwiększoną potliwość i czas stosowania). Istotnym czynnikiem jest również akceptacja przez dziecko – buty muszą być ładne, estetycznie wykonane, możliwe do samodzielnego zakładania (zapięcie na rzepy). Sandały te służą również w okresie letnim jako podstawowy but do chodzenia na zewnątrz budynków. W butach dla dzieci powyżej 4 roku życia z zaburzeniami funkcji chodu konieczna jest zwykle prawidłowo wykonana wkładka supinacyjna wspierająca łuk podłużny stopy. 

    Dla dziecka w wieku szkolnym do zakończenia wzrostu, drugim najważniejszym obuwiem (ze względu na czas używania) są buty sportowe dobrze chroniące stopę i staw skokowy. Cholewka buta powinna sięgać do lub nieco powyżej kostki (stabilizując i ochraniając staw skokowy i utrzymując piętę w prawidłowym położeniu). Czubek bucika powinien być stosunkowo szeroki i wysoki, aby zapewnić dziecku prawidłowe ułożenie palców oraz ich swobodne poruszanie. Podeszwa powinna zapobiegać poślizgowi oraz być elastyczna. Wkładka lub cholewka buta powinny lekko suppinowć i wspierać łuk poprzeczny stopy. Skóra naturalna lub nowoczesne materiały półprzepuszczalne są najodpowiedniejszym materiałem na obuwie dziecięce i młodzieżowe. Specjalne wkładki lub obcasy są konieczne tylko w przypadku zlecenia przez lekarza specjalistę ortopedę.

    Pozostałe buty używane są zwykle ok. 1 godziny dziennie (trzewiki, buty zimowe, klapki na basen) i są zdecydowanie mniej istotne dla prawidłowego rozwoju stopy dziecka.  

Dobór prawidłowego rozmiaru buta z uwzględnieniem szerokości stopy

W okresie ostatnich kilkunastu lat w sposób istotny zmieniła się wielkość stóp u dzieci – zwykle dzieci i młodzież mają stopy o 2 numery większe od swoich rodziców. Dotychczasowe podziały na numerację dziecięcą i dorosłą tracą sens, w momencie gdy dziecko 10–12-letnie ma rozmiar stopy 39-43. Maksymalny rozmiar kupowanego obuwia powinien być co najwyżej o jeden rozmiar większy od długości stopy, co wystarczy zwykle na okres około 2 do 6 miesięcy. Za duże buty spowodują utratę stabilności stopy, a co za tym idzie nawet przewracanie się dziecka przy chodzeniu. 

Podczas mierzenia i używania but musi być zawsze prawidłowo zapinany lub sznurowany – nieprawidłowo zapięty nawet najlepszy but traci swoje właściwości.

Dużym problemem jest dobór butów dla dzieci i młodzieży (ok. 10-15% populacji) ze stopami bardzo długimi i wąskimi lub krótkimi i szerokimi. Szczególnie w przypadku stopy wąskiej i długiej w typowym, nawet bardzo dobrym bucie staw skokowy nie jest chroniony przed urazami, a wkładka nie zabezpiecza łuku łuków stopy (może nawet powodować powstawanie lub narastanie patologii). Niektóre modele butów posiadają możliwość dobrego dopasowania buta do szerokości stopy, są firmy produkujące buty dla stóp o różnej szerokości. W przypadkach skrajnych konieczne jest wykonywanie wkładek zwężających szerokość buta lub wykonywanie butów na zamówienia indywidualne.

Lek. med. Piotr Kliszcz